Nederland gaat de komende jaren meer hoogbouw en prefab bouwen ten koste van grondgebonden woningen. Buitenlandse systeembouwers ontdekken Nederland en zelf kunnen we door ‘kabelschaarste’ en personeelstekort geen substantiële groei meer realiseren. De 25ste editie van de Buildsightdag in ‘s-Hertogenbosch met als thema ‘Grenzeloos’ toonde vooral de grenzen van de groei aan. “Ook al heb ik er een hekel aan, ik ga het woord toch gebruiken: ‘recessie’, ja”, aldus directeur Michel van Eekert.
Direct inhakend op de actualiteit vroeg Buildsight-directeur Michel van Eekert bij de opening van de 25ste Buildsightdag in de Verkadefabriek in ‘s-Hertogenbosch: “Wie kan het woord ‘stikstof’ nog horen?” En inderdaad, het besluit van de Raad van State om een streep te zetten door het Programma Aanpak Stikstof (PAS) bij de vergunningverlening van bouw- en infraprojecten heeft zeer grote gevolgen voor de bouw en infra. Projecten zijn stilgelegd, opgeschort of helemaal van tafel. Volgens de Wet natuurbescherming is een vergunning nodig voor activiteiten die kunnen leiden tot schade aan Natura 2000-gebieden waar bepaalde diersoorten en hun natuurlijke leefomgeving beschermd worden om de biodiversiteit te houden. Schade is onder andere de gevolgen van stikstofdepositie (uitstoot en neerslag van stikstof). Met een ware lappendeken van dit soort gebieden, zijn de gevolgen in Nederland breed te voelen. Sectoreconoom bouw en vastgoed van ABN Amro Madeline Buijs die als extra spreker aan het jubileumprogramma van de Buildsightdag werd toegevoegd, schetste de gevolgen. En met in totaal zo’n 166 beschermde natuurgebieden zijn die gevolgen potentieel enorm. Voor alleen al de infraprojecten van Rijkswaterstaat becijfert de ABN Amro de schade op niet onherroepelijke nieuwbouwvergunningen voor de komende vijf jaar in totaal op 9 miljard euro omzetverlies. En dan zijn de provinciale en gemeentelijk infraprojecten nog niet meegeteld. De woningbouw wordt volgens de bank de komende vijf jaar getroffen door een omzetverlies en daarmee schadepost van 1 miljard euro per jaar (7.000 tot 8.000 woningen). Madeline Buijs: “Omdat de uitstoot regionaal is bepaald, net als de herstelmaatregelen zou bijvoorbeeld uitkoop van boerderijen een optie kunnen zijn. Maar dan moet je wel boeren in de regio vinden die dat willen.” Het Programma Aanpak Stikstof kan worden omzeild met de zogeheten ADC-toets. “De Minister van Infrastructuur en Waterstaat heeft daarvoor gekozen in het kader van de Blankenburgverbinding, om niet op de uitspraken over het Programma Aanpak Stikstof te hoeven wachten. Maar dan moeten alternatieven (A) ontbreken, moet er sprake zijn van een (D) dwingende reden van groot openbaar belang en (C) compenserende maatregelen worden getroffen. Bij wegenbouw is er onder bepaalde omstandigheden in juridisch kader een dwingend belang aan te tonen. Bij woningbouw zal dat in het huidige kader zo goed als onmogelijk zijn.” Bouwers en economen vrezen dat de woningbouw in een stad als Den Haag dat bijna in zijn geheel aan het Natura 2000-duingebied ligt als gevolg van het besluit volledig stil komt te liggen. Ook steden als Amersfoort, Apeldoorn en Eindhoven worden getroffen.
14 miljard
Volgens Buijs zullen de eerste effecten van de stikstofuitspraak zich in de cijfers van het aantal verleende bouwvergunningen van afgelopen juli en augustus aftekenen. Zij verwacht een dip. “15 procent is al een serieuze bedreiging en 9+5 miljard schade in de komende vijf jaar is een hele uitdaging voor de sector.” Oud-minister Remkes werkt momenteel met een werkgroep aan werkbare oplossingen, maar die moeten tegelijkertijd milieuorganisaties tevreden stellen die anders elk misgenoegen bij de rechter zullen uitvechten. Na een vraag uit de zaal over hoe een en ander plotseling zo urgent is geworden is Buijs onverbiddelijk. “Er hebben een aantal mensen heel erg zitten slapen. Afgelopen november tekende dit zich al af.” Enig lichtpuntje zou kunnen zijn dat bij het stilvallen van de nieuwbouw, de bouwsector zich meer op renovatie zal gaan richten.
Bijgesteld
Michel van Eekert presenteerde onder de titel ‘De glans begint er af te raken’ de nieuwbouwprognoses van het derde kwartaal 2019. Met goede conjunctuurcijfers groeide de bouwproductie 5,1 procent. Desalniettemin was dat het laagste groeicijfer in de afgelopen veertien kwartalen. IMF verlaagt de prognoses voor de groei van de mondiale economie, er is vrees voor een recessie bij onze oosterburen en de verwachtingen voor de Nederlandse economie worden voor 2020 iets naar beneden bijgesteld als gevolg van ‘de gure wind uit het buitenland’, uit met name het oosten (Duitsland) en westen (brexit).
Kabelschaarste
Buildsight ziet in het tweede kwartaal 2019 een krimp van de bouwproductie van 0,4 procent. De groei van investeringen in woningen bleef wel overeind. In juni daalde de bouwproductie door minder werkdagen. Belemmeringen in de bouw nemen in het derde kwartaal weer iets toe door personeelstekort, onvoldoende vraag en ‘kabelschaarste’, want de productie van (electriciteits)kabels kan de opmars van de gasloze woningen niet bijbenen. De bouwkosten stijgen verder, de totale bouwsom vergunningverlening in het eerste halfjaar 2019 is afgenomen met 12 procent met vooral een afname in de woningbouw. Het aantal vergunde niet te bouwen woningen neemt af met 19 procent in het eerste halfjaar. Het jaartotaal aantal vergunde woningen is minder dan 64.000. Van Eekert: “We hebben het eerder gezien. En ook al heb ik een hekel aan het woord en is het nog niet zo ver, ik ga het toch vandaag een keer gebruiken: ‘recessie’, ja.” Volgens Van Eekert tekent de trend zich de komende jaren duidelijk af naar meer hoogbouw, minder grondgebonden woningen en meer prefab en tijdelijke bouw.
Harmet
Een blik op de ontwikkelingen in prefab houten huizen, toonde ceo Alo Tamm van de Estlandse onderneming Harmet. Met vijf fabrieken van in totaal 48.000 vierkante meter productieoppervlakte en een jaarlijkse productiecapaciteit van 200.000 m2 (circa 5.000) modules, is Harmet een houtbouwer om op Europese schaal rekening mee te houden. Opgericht in 1997 als bouwer van hutten begon de zegetocht in 2008 toen het eerste modulaire appartementengebouw in Noorwegen werd gerealiseerd. De onderneming zag zijn omzet stijgen van twee miljoen euro in 2008 tot 85 miljoen euro in 2018. Een samenwerking met MVSA-Architects in Amsterdam in het zogenoemde Woody-Concepts heeft tot het eerste Nederlandse project geleid: 22 recreatiewoningen in Bakkum. Tamm: “90 procent van de toegevoegde waarde van de woningen, scholen en appartementen die we produceren brengen we in de fabriek aan.” Harmet produceert op basis van modules met maximale afmetingen van 4×5,4×15,5 meter. Dit in verband met het transport. De onderneming levert complete units, gemonteerd en al. “Compleet scheelt bouwtijd en is kostentechnisch en logistiek een betere optie. Daken vervoeren we vanzelfsprekend in 2D”, aldus Tamm. De onderneming produceert momenteel zeshonderd units per maand voor diverse typen gebouwen. Als maximaal aantal verdiepingen compleet in hout hanteert Harmet acht verdiepingen, maar met om de vijf verdiepingen een betonnen verdiepingsvloer is een veelvoud hiervan te realiseren. Het hoogste gebouw door de onderneming gerealiseerd telt veertien verdiepingen en staat in het Noorse Bergen.
600 modules per maand
Juist de veelzijdigheid van het concept en de hoge productiecapaciteit is de reden dat architectenbureau MVSA-Architects in Amsterdam en Woody-Concepts met Harmet een samenwerking zijn aangegaan voor modulaire woningen, maar de website toont ook gestapelde modulaire bouw met focus op sociale woningbouw, studentenhuisvesting en hotels. Woody-Concepts heeft in de productiefaciliteit de beschikking over een eigen productiestraat, waardoor snelheid en kwaliteit is gewaarborgd. Architect Jozien Timmers: “We hebben dagelijks te maken met de druk op de woningmarkt, zeker in Amsterdam. Dat probleem wordt alleen maar groter. De manier waarop we bouwen moet anders, het tempo moet omhoog. Maar mét architectonische kwaliteit. Op gebied van flexibiliteit en bouwen wat de klant wil, ligt de bouwsector in vergelijking met andere sectoren echt achter.” De eerste ervaring met Harmet deden Woody-Concepts en MVSA-Architects dit jaar op bij 22 recreatiewoningen (tot 35 m²) in Bakkum. “De hoge productiecapaciteit van zeshonderd modules per maand, het compleet werken in bim en partners als Ikea en ontwikkelaar en bouwer Skanska maken Harmet bij uitstek geschikt als partner om dit concept op Europese schaal uit te breiden.” In Amsterdam Sloterdijk op Kavel O zijn TBD en MVSA-Architects bezig met modulaire hoogbouw en studentenhuisvesting met als partners onder andere Kondor Wessels Amsterdam. Ceo Alo Tamm van Harmet verwacht desgevraagd voor 2020 in ieder geval tweehonderd modules vanuit Estland naar Nederland te kunnen verschepen.